ชื่อสมุนไพร : คำไทย
ชื่ออื่น ๆ : แสด, มะกายหยุม(ภาคเหนือ) , คำเงาะ, คำแงะ, คำแสด, คำแฝด(กรุงเทพฯ) , ชิติหมัก(เลย), หมากมอง(เงี้ยว แม่ฮ่องสอน), ส้มปู้, จำปู้(เขมร-สุรินทร์) , ชาด , ดอกชาติ(ภาคใต้), ชาตี, คำยง, ชาดี(เขมร)
ชื่อสามัญ : Annatto Tree
ชื่อวิทยาศาสตร์ : Bixa orellana linn.
ชื่อวงศ์ : BIXACEAE
ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ :
- ต้นคำไทย เป็นไม้พุ่มหรือไม้ยืนต้นขนาดเล็ก สูง 3-8 เมตร เรือนยอดเป็นพุ่มกลมหนาทึบ แตกกิ่งก้านสาขามาก เปลือกลำต้นเรียบสีน้ำตาลปนเทา
- ใบคำไทย ใบเดี่ยว ออกเรียงเวียนรอบต้น รูปไข่หรือรูปหัวใจ กว้าง 8-10 เซนติเมตร ยาว 11-18 เซนติเมตร เส้นใบสีแดงออกจากฐาน โคนใบมน ปลายใบแหลม ขอบใบเรียบหรือเป็นคลื่นเล็กน้อย ใบบางเกลี้ยง นุ่ม สีเขียวเหลือบแดง ใบอ่อนมีสีแดง ก้านใบยาว
- ดอกคำไทย ออกเป็นช่อตั้งเป็นช่อเชิงหลั่น หรือช่อแยกแขนงบริเวณปลายกิ่ง ช่อหนึ่งมี 5-10 ดอก กลีบดอกรูปไข่ยาว สีขาวแกมชมพูหรือสีชมพูอ่อน กลีบรองดอกมีขนาดเล็ก สีเขียว 5 กลีบ และมีต่อมอยู่ที่ฐาน กลีบดอกมี 5 กลีบ แยกจากกัน ดอกอ่อนจะกลม ผิวสีแดง มีเกสรตัวผู้จำนวนมาก อับเรณูโค้งงอ มีช่องเปิดด้านบน รังไข่มีขนรุงรัง มีเกสรตัวเมีย 1 อัน ภายในมีช่อง 1 ช่อง มีไข่อ่อนจำนวนมาก
- ผลคำไทย แห้งแตกเป็นรูปสามเหลี่ยม ปลายแหลม มีขนสีแดงเข้มทึบยาวปกคลุม คล้ายผลเงาะ ผลแก่จัดแตกออก 2 ซีก ภายในมีเมล็ดจำนวนมาก เมล็ดกลมเล็ก สีน้ำตาลแดง เนื้อหุ้มเมล็ดมีสีแดงหรือสีแสด
ส่วนที่ใช้เป็นยา : เมล็ด, เนื้อหุ้มเมล็ด, ใบ, ดอก, เปลือกต้น
สรรพคุณ คำไทย :
- ดอก รสหวาน บำรุงเลือดและน้ำเหลืองให้สมบูรณ์ รักษาโลหิตจาง รักษาอาการแสบร้อน คันตามผิวหนัง ระงับความร้อนในร่างกาย โรคบิด ไตพิการ แก้ดีพิการ แก้พิษ บำรุงสมอง บำรุงประสาท บำรุงหัวใจ เป็นยาสมานแผล บำรุงโลหิตระดู ขับระดู
- เปลือกราก ลดไข้ ป้องกันไข้มาลาเรีย แก้โรคหนองใน
- ราก บำรุงเลือด แก้แสบร้อน คัน
- เปลือกต้นบำรุงโลหิต แก้ไข้ทับระดู
- ใบ รักษาอาการเจ็บคอ ลดไข้ รักษาบิด ขับปัสสาวะ แก้โรคดีซ่าน แก้งูกัด
- ผล เป็นยาฝาดสมาน
- ขนจากผล ขับพยาธิ
- เมล็ด รสร้อนเป็นยาหอม ยาฝาดสมาน สมานแผล แก้ไข้ แก้ลม รักษาโรคหนองใน ขับปัสสาวะ ขับเสมหะ ขับระดู แก้บิด แก้โรคผิวหนัง ไข้มาลาเรีย บำรุงโลหิต แก้ไข้ทับระดู รักษาพิษจากมันสำปะหลังและสบู่แดง ตำพอกหรือทาแก้ปวดบวม ตำพอกหัวหน่าวแก้ปวดมดลูกหลังคลอด
- เนื้อหุ้มเมล็ด รสหวานร้อน เป็นยาระบายท้อง ขับพยาธิ รักษาโรคผิวหนัง และเป็นสีแต่งอาหาร หรือย้อมผ้า เป็นสีที่ไม่มีพิษ ให้สีแสด
- น้ำมันจากเมล็ด รสร้อน ทาแก้อัมพฤกษ์อัมพาต แก้ขัดตามข้อ