ชื่ออื่น ๆ : ตะไล, ช้างเผือก, คงคาเดือด, หมากเล็กหมากน้อย, ตะไลคงคา, สมุยกุย
ชื่อวิทยาศาสตร์ : Arfeuillea arborescens Pierre
ชื่อวงศ์ : SAPINDACEAE
ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ :
- ต้นคงคาเดือด ไม้ยืนต้นขนาดกลาง สูง 8-15 เมตร ผลัดใบ เรือนยอดรูปไข่ ทึบ เปลือกนอกสีเทาอมดำเรียบหรือแตกล่อนเป็นแผ่น เปลือกในสีขาว กิ่งก้านมาก
- ใบคงคาเดือด ประกอบแบบขนนก ปลายคู่ เรียงสลับ ใบย่อยเรียงตรงข้ามหรือเยื้องกัน 4-5 คู่ ใบรูปไข่หรือรูปใบหอก กว้าง 2.5-4 ซม. ยาว 4.5-7 ซม. ปลายใบเป็นติ่งแหลมหรือเรียงแหลม โคนใบสอบหรือเบี้ยว ขอบใบเป็นคลื่น แผ่นใบบางสีเขียวเข้ม ผิวใบด้านล่างสากมือ เส้นแขนงใสบข้างละ 10-12 เส้น ก้านใบย่อยยาว 2-6 มม.
- ดอกคงคาเดือด ออกเป็นช่อแบบช่อแยกแขนงที่ปลายกิ่ง ช่อดอกยาว 30-40 ซม. กลีบเลี้ยง 5 กลีบ กลีบดอก 2-4 กลีบ ดอกบานเต็มที่กว้าง 1-1.5 ซม. ดอกสีน้ำตาลมีกลิ่นหอม
- ผลคงคาเดือด อ่อนเขียวมีปีก 3 ปีก ขนาด 3.5-5 ซม. ผลแก่สีน้ำตาล มี 3 เมล็ดต่อผล เมล็ดค่อนข้างกลมสีดำ ปีกผลช่วยการกระจายพันธุ์ได้กว้างขวาง
ส่วนที่ใช้เป็นยา : ต้น, เปลือกต้น, เนื้อไม้, ใบ
สรรพคุณ คงคาเดือด :
- ต้น ฆ่าพยาธิ แก้ไอ แก้ไข้
- เปลือกต้น รสเย็นติดฝาดขม แก้ไอ แก้ไข้ แก้คัน เจริญอาหาร แก้ซางตัวร้อน แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้แสบร้อนตามผิวหนัง
- เนื้อไม้ รสเย็นฝาดขม ขับพยาธิ ฆ่าพยาธิผิวหนัง แก้ซางตัวร้อน ดับพิษไข้ แก้ร้อนในกระหายน้ำ เจริญอาหาร
- ใบ แก้ไอ แก้ไข้ ฆ่าพยาธิ
- ไม่ระบุส่วนที่ใช้ แก้พุพอง แก้น้ำเหลืองเสีย แก้โรคผิวหนังเปื่อยเน่